امروزه در قرن بیست و یکم و با پیشرفت‌های مختلف در زمینه‌ی تکنولوژی، راه‌های زیادی برای تأمین انرژی وجود دارد. بزرگترین نیروگاه خورشیدی در کشور چین وجود داشته و بخش عظیمی از انرژی کشورهای برزیل، نروژ و چین از طریق انرژی برق‌آبی و سدها تأمین می‌شود اما اگر کمی به گذشته برگردیم، منابع دیگری نیز بوده‌اند که سهم بسزایی در تأمین انرژی داشته‌اند. یکی از این منابع انرژی مازوت است. اگرچه هنوز سوزاندن مازوت، نوعی منبع انرژی به حساب می‌آید، اما در دسته‌ی منابع انرژی پاک و تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی و بادی قرار نمی‌گیرد. در این مطلب توضیح خواهیم داد که مازوت چیست و چه کاربردها و مضراتی دارد.
منظور از مازوت چیست؟
کلمه مازوت (mazut) از زبان روسی سرچشمه گرفته که به صورت мазут نوشته می‌شود. مازوت به نوعی نفت سنگین یا نفت کوره اشاره دارد که برای گرم کردن خانه‌ها در اتحاد جماهیر شوروی سابق و در کشورهای خاور دور که امکانات ترکیب کردن یا تجزیه‌ی آن به مواد پتروشیمی معمولی را نداشتند، استفاده می‌شده است. همچنین مازوت به دلیل استفاده از آن در تولید برق و به عنوان سوخت کشتی‌ها و دیگ‌های بخار صنعتی شناخته شده است.
مازوت یک نفت کوره سنگین و کم‌هزینه و البته کم‌کیفیت است که عمدتاً از پالایش نفت خام به دست می‌آید. ترکیب آن بیشتر از هیدروکربن‌ها به همراه ترکیبی از گوگرد، نیتروژن و فلزات مختلف بوده که می‌تواند بر اساس منبع نفت خام آن متفاوت باشد.
مازوت به عنوان یک سوخت نیمه جامد و چسبناک طبقه بندی شده که اغلب به عنوان روغن باقی‌مانده یا روغن کثیف در نظر گرفته می‌شود. تا جایی که در کشورهای صنعتی، کوره‌هایی که مازوت را می‌سوزانند معمولاً سوخت‌رسان‌های روغن زائد یا کوره‌های روغن زباله نامیده می‌شوند. در واقع مازوت همان موادی است که در طی فرآیند پالایش نفت خام پس از استخراج مقادیر سبک و با ارزش‌تر باقی می‌ماند.
کاربردهای مازوت چیست؟
۱. تولید برق
مازوت از دیرباز به عنوان سوخت برای تولید برق مورد استفاده قرار گرفته است. بسیاری از نیروگاه‌های حرارتی، به ویژه آن‌هایی که در کشورهای در حال توسعه هستند، به دلیل خصوصیاتی نظیر در دسترس بودن و مقرون به صرفه بودن، هنوز به مازوت متکی هستند. مازوت اغلب به عنوان سوخت پشتیبان در نیروگاه‌هایی که سوخت اصلی آن‌ها عمدتاً گاز طبیعی یا زغال سنگ است، استفاده می‌شود. با پیشرفت تکنولوژی، برخی از نیروگاه‌ها سیستم‌های کوره و احتراق خود را به نحوی توسعه داده‌اند که به طور خاص برای بهینه سازی سوزاندن مازوت و در نهایت کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و بهبود بهره‌وری طراحی شده باشد.
۲. سوخت کشتیرانی
در صنعت کشتیرانی، مازوت معمولاً به عنوان سوخت انباری (bunker fuel) استفاده شده که همان سوخت مصرفی کشتی‌ها است. سوزاندن مازوت به دلیل داشتن چگالی بالا و محتوای انرژی زیاد آن، نیروی محرکه‌ی مؤثری را فراهم می‌کند. با این حال، محتوای بالای گوگرد مازوت می‌تواند منجر به آلودگی قابل توجه هوا در هنگام سوزاندن شده و نگرانی‌هایی را در میان طرفداران محیط‌زیست ایجاد کند. البته سازمان بین‌المللی دریانوردی (IMO) قوانین سختگیرانهتری را در مورد انتشار گوگرد در هوا اعمال کرده و صنعت کشتیرانی را به سمت سوخت‌های جایگزین پاک‌تر سوق می‌دهد.
۳. کاربردهای صنعتی
صنایعی که به فرآیندهایی با دمای بسیار زیاد نیاز دارند، مانند فرآوری فلز، تولید سیمان و صنایع بزرگ مقیاس، اغلب از مازوت به عنوان منبع انرژی استفاده می‌کنند. توانایی سوختن مازوت و تولید گرمای زیاد، آن را به سوختی مطلوب برای این صنایع تبدیل می‌کند. با این حال، بسیاری از صنایع در حال بررسی راه‌هایی برای کاهش مصرف مازوت خود بوده و یا تجهیزات خود را برای سوزاندن جایگزین‌های پاک‌تر بازسازی می‌کنند.
۴. تولید آسفالت
مازوت نقش حیاتی در تولید آسفالت راه‌سازی نیز دارد. ماهیت چسبناک بودن آن باعث شده که نگه‌دارنده‌ی مناسبی برای تجمع مواد باشد. در حالی که بسیاری از کشورها از اجزای پاک‌تر و سازگارتری با محیط زیست در تولید آسفالت استفاده کرده‌اند، اما مازوت همچنان به طور گسترده در مناطقی که به دنبال هزینه‌ی کم‌تر آسفالت هستند، استفاده می‌شود.
مازوت؛ اقتصاد و سیاست
بازار مازوت ذاتاً با نوسانات بازارهای جهانی نفت گره خورده است. قیمت‌ها تحت تأثیر قیمت نفت خام، عوامل ژئوپلیتیکی و تقاضای منطقه‌ای است. مازوت به عنوان محصول جانبی فرآیند پالایش نفت خام، اغلب در مقایسه با سایر سوخت‌ها با قیمت پایین‌تری معامله شده که آن را به گزینه‌ای جذاب برای چندین صنعت، به‌ویژه در مناطقی که قیمت سوخت به‌طور قابل‌توجهی بر هزینه‌های عملیاتی و عمرانی تأثیر دارد، تبدیل می‌کند.
کشورهایی که دارای ذخایر نفت و ظرفیت‌های پالایشی قابل توجهی هستند، مانند روسیه، ایالات متحده و برخی از کشورهای خاورمیانه، معمولاً بزرگترین تولیدکنندگان مازوت هستند. البته صنعت و تجارت اغلب می‌تواند تحت تأثیر موقعیت‌های سیاسی، توافق‌نامه‌های مختلف و تحریم‌های اقتصادی قرار گیرد. به عنوان مثال، تحریم‌های اعمال‌شده بر کشورهایی مانند ایران منجر به تغییر مسیرهای تجاری مازوت شده و فرصت‌ها و چالش‌هایی را در این زمینه ایجاد کرده است. تا حدی که این سوخت جایگزین در برخی نیروگاه‌های کشور تبدیل به سوخت اصلی نیروگاه شده است.
مازوت دشمن محیط زیست
پیامدهای زیست محیطی استفاده از مازوت همواره مورد بحث قرار گرفته است. احتراق مازوت آلاینده‌های مختلفی را از جمله دی اکسید گوگرد (SO2)، اکسیدهای نیتروژن (NOx)، ذرات معلق و هیدروکربن‌ها آزاد می‌کند. این گازهای گلخانه‌ای منجر به آلودگی هوا شده که میزان مشکلات تنفسی و سایر مسائل بهداشتی مرتبط را افزایش می‌دهد. به همین علت، امروزه استفاده از انرژی تولید شده در نیروگاه‌هایی مانند نیروگاه خورشیدی فولاد مبارکه اصفهان که مواد سمی همچون مازوت را به کار نمی‌برند، بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته‌اند.
انتشار گوگرد
یکی از نگرانی‌های اولیه‌ی زیست محیطی مصرف مازوت، محتوای گوگرد تولیدی آن است. هنگام سوزاندن مازوت، گوگرد آزاد شده از آن می‌تواند دی اکسید گوگرد را تشکیل داده که شاید به تولید باران اسیدی بینجامد. این پدیده می‌تواند اکوسیستم‌ها و ساختمان‌ها را ویران کند. خوشبختانه کشورهای مختلفی در سراسر جهان مقررات سختگیرانهتری را در مورد میزان مجاز گوگرد در سوخت وضع کرده و شرکت‌هایی مانند شرکت صنایع نیرو و انرژی پاک فولاد (صناپ) را به سرمایه‌گذاری در فناوری‌هایی که در کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای مؤثرند، تشویق می‌کنند.
انتشار کربن
میزان بالای کربن منتشرشده با مصرف مازوت عامل مخرب دیگری است که نمی‌توان آن را نادیده گرفت. این مسئله یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا در ایران و برخی کشورها در دنیا است.
کلام آخر
با تشدید تلاش‌های جهانی برای کاهش تغییرات اقلیمی، بتدریج صنایعی که از مازوت استفاده می‌کنند، با فشار فزاینده‌ای برای کاهش ردپای کربن خود مواجه خواهند شد. این تغییر می‌تواند منجر به پذیرش سریع جایگزین‌هایی مانند نیروگاه خورشیدی، نیروگاه بادی و حتی فناوری‌های جدیدتر مانند هیدروژن شود که نوید راه‌حل‌هایی برای انرژی پاک‌تر را می‌دهد.
